Триесет и пет години по експлозијата и најтешката нуклеарна несреќа во историјата, во нуклеарната централа Чернобил во Украина, реакцијата на фисија повторно тлее во гориво ураниум закопано длабоко во салата на реакторот.

Тоа е како жар на скара, вели Нил Хајат, хемичар за нуклеарни материјали на Универзитетот во Шефилд во Велика Британија. Украинските научници се обидуваат да утврдат дали реакцијата ќе помине сама по себе или ќе бидат потребни вонредни интервенции за да се спречи нова несреќа, пишува списанието Сајанс.

Сензорите покажуваат зголемен број на неутрони, сигнал на фисија што тече од недостапната просторија, рече Анатолиј Дорошенко од Институтот за проблеми со безбедноста на нуклеарната централа (ИСПНПП) во Киев, Украина, минатата недела за време на дискусиите за демонтирање на реакторот.

Има многу неизвесност, но не можеме да ја исклучиме можноста за несреќа. Бројот на неутрони полека расте, рече Максим Савељев од ИСПНПП, сугерирајќи на експертите дека имаат уште неколку години да откријат како да ја смират заканата . Секое решение внимателно ќе го следат експерти од Јапонија, која сè уште се справува со последиците од нуклеарната катастрофа пред 10 години во Фукушима, забележува Хајат, додавајќи дека тоа се опасности од слични размери

Духот на самоодржливата фисија во урнатините на нуклеарната централа веќе долго време се надвиснува над Чернобил. Кога дел од јадрото на реакторот четири се стопи на 26 април 1986 година, прачки за гориво од ураниум, нивна обвивка од циркониум, контролни прачки од графит и песок беа вметнати во јадрото за да се изгасне пожарот, а потоа се стопија во лава. Таа лава потона во подрумот на салата на реакторот и се зацврсти во формации наречени материјали што содржат гориво (ФЦМ). Материјалите содржат околу 170 тони радиоактивен ураниум, или околу 95 проценти од оригиналното гориво.

Саркофагот од бетон-челик, наречен Засолниште, подигнат една година по несреќата, кој содржи остатоци од реакторот број четири, овозможи продирање на дождовницата. Бидејќи водата ги забавува или смирува неутроните и со тоа ги зголемува шансите за распад на јадрото на ураниум, пообилните дождови понекогаш би можеле да го зголемат бројот на неутрони. После силниот дожд во јуни 1990 година, научник од Чернобил, кој ризикуваше изложеност на зрачење со влегување во оштетена реакторска сала, го распрсна растворот на гадолиниум нитрат што апсорбира неутрони во ФЦМ, за кој тој и неговите колеги стравуваа дека може да стане критичен. Неколку години подоцна, прскалки со гадолиниум нитрат беа поставени на покривот на Засолништето. Но, спрејот не може ефикасно да навлезе во некои подрумски простории.

Официјални лица во нуклеарната централа во Чернобил претпоставуваа дека секој ризик ќе исчезне откако беше поставена масивната Нова безбедносна рамка (НСЦ) над Засолништето во ноември 2016 година. Конструкцијата вредна 1,5 милијарди евра требаше да го обезбеди Засолништето за да може да се стабилизира и на крајот да се расклопи. НСЦ, исто така, спречува продирање на дожд и, бидејќи е инсталиран, бројот на неутрони во повеќето области на Засолништето е стабилен или опаѓа.

Сепак, на некои места бројот на неутрони започна да расте, на пример, тој е двојно зголемен во последните четири години во просторијата 305/2, каде тони ФЦМ се закопани под урнатините. Моделите на ИСПНПП сугерираат дека сушењето гориво ги прави неутроните уште поефикасни при расцепкани јадра на ураниум. Тоа се убедливи и веродостојни податоци. Едноставно не е јасно за што станува збор, изјави Хајат за Сајанс.

Таа закана не може да се игнорира. Како што водата се повлекува, постои страв дека „реакцијата на расцепување ќе се забрза експоненцијално, истакнува Хајат, што доведува до неконтролирано ослободување на нуклеарната енергија. Нема шанси да се повтори во 1986 година, кога експлозија и пожар ширеа радиоактивен облак над Европа. Неконтролираната реакција на фисија во ФЦМ може да се распрсне откако топлината ќе зја оврие преостанатата вода. Сепак, забележува Савељев, иако секоја експлозивна реакција би била ограничена, тоа може да доведе до колапс на нестабилните делови на разнишаното Засолниште, полнејќи го НСЦ со радиоактивна прашина.

Решавањето на оваа нова закана е застрашувачки предизвик. Нивото на зрачење во просторијата 305/2 спречува приближување на луѓето и се инсталираат сензори. Прскањето гадолиниум нитрат на нуклеарни остатоци не е опција, бидејќи тие се покриени со бетон. Постои идеја да се направи робот што може да издржи интензивно зрачење доволно долго за да отвори дупки во FCM и да вметне борови цилиндри, кои би функционирале како контролни прачки и ќе соберат неутрони. Во меѓувреме, ИСПНПП има намера да го засили надзорот над две други области каде што ФЦМ може да стане критичен.

Враќањето на реакцијата на фисија не е единствениот предизвик со кој се соочуваат чуварите на Чернобил. Под интензивно зрачење и висока влажност, ФЦМ се распаѓа и создава уште поголема радиоактивна прашина, што ги комплицира плановите за расклопување на Засолништето. Отпрвин, формацијата на ФЦМ наречена Elephant’s Foot беше толку тешка што научниците мораа да користат пушка Калашников за да отцепат парче за анализа. Сега тој повеќе или помалку има конзистентност на песок, вели Савељев.

Украина веќе долго време има намера да го отстрани ФЦМ и да го чува во геолошко складиште. До септември, со помош на Европската банка за обнова и развој, има намера да донесе сеопфатен план за елиминирање на ФЦМ. Но, можеби е потешко отколку што се мислеше да се закопа активниот реактор што останува во Засолништето, заклучува Сајанс.