Вториот повик на Европската унија за Стратешки проекти според Законот за критични суровини (CRMA) го става рударскиот сектор во центарот на европската геополитичка и економска стратегија. Брисел вети револуционерно скратување на административните процедури и забрзан пристап до финансии за проекти од „преовладувачки јавен интерес“ со цел да се забрза пристапот до критичните минерални суровини кои се неопходни за зелената и дигиталната транзиција. Новиот повик се смета за еден од најзначајните чекори во создавањето на европска самостојност во снабдувањето со метали како литиум, бакар, никел и ретки земјени елементи.

До 15 јануари 2026 година, сите заинтересирани компании и институции може да аплицираат со проекти кои го зголемуваат капацитетот на Европа за екстракција, преработка или рециклирање на критични суровини. Новите правила нудат значителни предности – скратени рокови за издавање дозволи, олеснет пристап до финансии и поддршка од европските институции во секоја фаза на реализацијата.

Европскиот пат кон ресурсна независност

За Европската комисија вториот повик е продолжение на европската визија за обезбедување сопствени ресурси за иднината. После првиот бран на стратешки проекти кои го зголемуваат домашното производство, преработка и рециклирање во рамките на Унијата, со нови проекти ќе се опфатат сите 17 стратешки суровини и ќе се намали зависноста од трети земји.

Во рамките на Законот за критични суровини (Critical Raw Materials Act – CRMA), Европската Унија ги постави конкретните цели: до 2030 година 10% од потребите да се обезбедуваат со домашна екстракција, 40% со преработка и 25% преку рециклирање.

Овие цели ја потврдуваат амбицијата на Европа да стане глобално конкурентна и самостојна во снабдувањето со минерали што се клучни за батерии, електрични возила, соларни панели и дигитална технологија.

Финансиска поддршка и нови фондови

Во рамките на CRMA, Европската комисија воспоставува и механизми за финансиска поддршка преку грантови, гаранции и поволни заеми. Секој признат проект добива пристап до финансиски пакет во партнерство со Европската инвестициона банка и Европската банка за обнова и развој.

Само во првиот круг беа мобилизирани инвестиции во вредност од над 22 милијарди евра, а новиот повик предвидува уште поголем обем на поддршка. ЕБОР и ЕУ најавија и дополнителен фонд од 100 милиони евра за критични суровини наменет за земји-партнери. Каде е тука позицијата на Македонија?

Македонија се подготвува за новиот европски циклус

Во Македонија, процесот на усогласување со европското законодавство за рударство и минерални суровини е веќе започнат. Новите закони за геологија и рударство ќе овозможат модерна, транспарентна и ефикасна рамка за инвеститорите и институциите. Фокусот во новите закони е одржлив развој на индустриската гранка, односно, овозможување на фер услови за работа, со максимална заштита на ресурсите и животната средина.

Модернизацијата на рударството го подржува и Македонската асоцијација за рударство (МАР), затоа што одржување на современиот начин на живот значи и побарувачка за сè повеќе минерали и ресурси.

Потенцијал за бакар и стратешки ресурси

Македонија лежи на геолошки разновиден терен, што ѝ овозможува значајно рудно богатство со долга традиција на експлоатација. Иако не располага со големи резерви на минералите кои ЕУ ги смета за критични суровини, како литиум, кобалт или ретки земјени елементи, таа има геолошка основа за бакар, злато и оловно-цинкови руди. Покрај историски важните рудници за олово и цинк, кои со децении беа столб на индустријата, особено во источните делови на земјата, денешниот фокус е насочен кон критичните суровини неопходни за зелената транзиција.

Бакарот претставува најголем адут на земјата, со потврдени резерви од светски ранг во југоисточниот регион, кои се од суштинско значење за електрификација, обновливи извори на енергија и електрични возила.

Дополнително, земјата располага со наоѓалишта на никел и кобалт, клучни компоненти во производството на батерии за електрични автомобили, што ја става на мапата на европскиот синџир за снабдување. Геолошките истражувања укажуваат и на потенцијал за литиум и други ретки земјени елементи, чија важност во модерната технологија постојано расте.

Антимонот, кој е на пошироката листа на ЕУ со 34 критични суровини, во Македонија е присутен во областа Алшар и поранешниот рудник Лојане. Алшар е ретко и уникатно наоѓалиште каде е потврдено умерено збогатување со ретки земјени елементи, но тоа го отвора прашањето за потребата од дополнителни истражувања. Во областа има присуство на антимон, арсен, талииум и злато. Додека Лојане, во близина на границата со Србија во минатото се ваделе антимон, арсеник и хром. Иако рударската активност е запрена пред повеќе децении, во депониите и старите рудни слоеви и денес постои значителна количина на минерали што може повторно да се обработат со современи и еколошки технологии.

Оваа комбинација на традиционални и модерни метали креира потенцијал за македонското рудно портфолио да си најде место во новите европски индустриски политики.

Рециклирањето – идниот правец на одржливо рударство

Една од најиновативните насоки во новата европска политика е циркуларната економија – идејата дека минералите не мора секогаш да доаѓаат од нови рудници, туку и од рециклирање на постојните материјали.

Тоа отвора можност за создавање мали, специјализирани погони за рециклирање на електронски отпад, батерии и индустриски компоненти, кои ќе обезбедат критични суровини на локално ниво.

Во тој контекст, Македонија може да ја искористи својата географска позиција и техничка експертиза за да стане регионален центар за собирање и обработка на секундарни минерали – еден вид нова, „чиста“ гранка на рударството која ќе ја комбинира технологијата со одговорноста кон животната средина.

Обезбедувањето на европска поддршка за вакви проекти ќе значи и домашна економска вредност и отворање на работни места за младите. Искуството од земјите-членки покажува дека секој нов рударски проект од стратешки интерес создава локална додадена вредност – нови патишта, обуки, инфраструктура и извозни можности.

Македонија пред нова развојна етапа

Вториот европски повик за стратешки рударски проекти е повеќе од технички конкурс, тој е отворена можност за учество во иднината на европската индустрија. За Македонија, тоа е можност да покаже дека може да комбинира природен потенцијал, модерна визија и европски стандарди.

Со новите закони, активна улога на државата и партнерства со европските институции, земјата може да стане дел од мапата на европскиот рударски суверенитет.
А тоа не е само економска, туку и стратешка придобивка – бидејќи во свет каде енергијата и суровините се новата валута, одржливото рударство е билетот за иднината.