Канадскиот весник „Торонто стар“ во подолг напис насловен „’Владата забрануваше употреба на јазик што не постоеше’ Зошто некои потомци на етничко малцинство во Грција сè уште го чуваат својот идентитет во тајност“ се осврна на положбата на македонското малцинство кај јужниот сосед на Македонија.
Текстот го пренесува експрес.мк во целост:
„Евгенија Нацулиду (67) се претставува како грчки државјанин.
Таа е родена и сè уште живее во Воден, град во северна Грција, но има работено низ целата земја во хотелската индустрија. Нејзината најдобра пријателка е Гркинка и, како и многу Грци, таа зборува беспрекорно англиски – во нејзиниот случај, поради тоа што живеела во Чикаго три години во раните 1980-ти.
Но, таа секогаш имаше прашања. ‘Зошто баба не зборува ниту збор на грчки? Зошто дедо се мачи да изговори неколку зборови на грчки? Дали тие дојдоа од друга земја?’
‘Мајка ми ми рече: ‘Не, не, тие се од тука, но не прашувај. Подобро да не прашуваш’.
Нацулиду ги помина тинејџерските години во Италија, а децата таму имаа прашања. Беше висока, русокоса и синоока: Дали навистина беше Гркинка? Секако дека беше – тоа ѝ го кажуваа цел живот. Кога некој ѝ рекол дека изгледа словенски, таа рече, за малку ќе заплачела. Таа мораше да биде Гркинка.
Непосредно пред да наполни 30 години, конечно ја дознала вистината: Можеби е грчка државјанка, но етнички била Македонка.
Прво, малку терминологија и историја.
Денес земјата Македонија се наоѓа на север од Грција. Но, до 2018 година земјата не се викаше Северна Македонија. Се нарекуваа Македонија и зборуваа, како што викаат, македонски јазик, словенски јазик како полскиот, хрватскиот или рускиот. Грција се спротивстави на ова, бидејќи има регион во Грција – веднаш преку меѓународната граница – што тие го нарекуваат Македонија и го сметаат за вистинската Македонија.
Македонија првично беше кралство за време на Античка Грција, главно лежејќи на териториите на денешна Грција и Северна Македонија. Александар Велики, најпознатиот крал на оваа античка Македонија и, навистина, на Античка Грција, владеел со една империја која се протегала сè до Индија.
Денешната земја Грција е стара само приближно 200 години. Голем дел од своето постоење го должи на поддршката од другите големи европски сили, кои беа обземени од идејата за христијанска земја (во тоа време, Грција беше под контрола на муслиманската Отоманска Империја) која може да го протегне своето наследство до Античките Грци – а тоа го вклучувало и кралството Македонија.
Така, преовладувачкиот грчки став беше дека, со тоа што се нарекува себеси Македонија, таа земја на нејзиниот север го краде нејзиното наследство, вели Аксел Сотирис Валден, поранешен грчки функционер во Европската комисија, кој има напишано бројни книги за Балканот и за грчката надворешна политика.
Не помогна тоа што националистите ја презедоа контролата врз таа земја на север во 2000-тите, вели Анастасиос (Сакис) Гекас, вонреден професор по историја на Универзитетот Јорк, специјализиран за модерна грчка историја. Тие го преименуваа својот главен аеродром во Скопје во аеродром ‘Александар Велики’ и циркулираа нови мапи во кои тврдеа дека делови од грчкиот регион Македонија се всушност нивни.
Во јуни 2018 година, Грција и Северна Македонија го потпишаа Договорот од Преспа, на брегот на езерото со истото име што ги опфаќа двете земји. На почетокот длабоко непопуларно во двете земји, тоа значеше дека државата Македонија сега е Северна Македонија, но дека тие можат да продолжат да се нарекуваат Македонци и да кажат дека зборуваат македонски.
Односите меѓу двете земји се подобрени. Грција престана да ги блокира кандидатурите на Северна Македонија за влез во НАТО и Европската Унија. Но, договорот целосно превиде една група луѓе: етничките Македонци кои живеат во грчка Македонија, во северните провинции на Грција до границата.
Петрос Карацареас, виш предавач по англиски јазик и лингвистика на Универзитетот Вестминстер во Лондон, Англија, е етнички полугрк и полумакедонец. Нешто смешно би се случило кога и да објави нешто за ова малцинство на интернет.
‘Сестрата на баба ми ѝ ѕвонеше на баба ми и ѝ рече да ми каже да ги симнам тие постови… затоа што ќе дојде полиција во мојата куќа и ќе ја загубам работата во Лондон. Ова е размерот на траумата и на стравот под кои живееја во однос на употребата на јазикот… дека дури и по 2010 година, таа мислеше дека ќе има вистински реперкусии за мојот живот!’, рече Карацареас.
Животот не бил лесен за етничките Македонци кои живееле во Грција во поголемиот дел од 20 век. За време на диктатурата од 1930-тите беше забрането да се зборува македонски. Полицајците одеа дотаму што слушаа на прозорците за да видат дали во домовите се зборува македонски.
Веднаш по Втората светска војна, многу етнички Македонци се бореа за сопствена независна држава и завршија на губитничката страна за време на Граѓанската војна во Грција. Многумина од нив, како пратетката на Карацареас, избегаа на север по поразот на нивната страна, не само во Северна Македонија, туку и во остатокот од Југославија и Источна Европа.
Дури и ако таков прогон повеќе не беше официјално санкциониран по 1950-тите, сè уште имаше клима на страв, рече Нацулиду. Даночните власти може почесто да ве контактираат, а наставниците би можеле да ги тепаат своите ученици.
Но, Владата сметаше дека во Грција не постои нешто како македонски јазик, бидејќи Македонија беше дел од Грција и сите во Грција зборуваа грчки. Со други зборови, грчката влада сметаше дека македонскиот јазик (барем во Грција) е грчки јазик, а македонскиот народ се Грци. (Единствениот македонски јазик што го признаваат е тој што се зборува во Северна Македонија, а Договорот од Преспа ја остава ситуацијата малку двосмислена.)
‘Ја имате оваа многу иронична ситуација кога Владата (историски) забрануваше употреба на јазик што не постоеше’, рече Карацареас. Надвор од грчка Македонија, повеќето Грци дури и не знаат за постоењето на ова етничко малцинство.
Лерин е мирен град на планинската граница меѓу Грција и Северна Македонија; тој е најголем во близина на Преспанското Езеро и на неверојатно растојание од ски-центар. Неговата близина до границата значи дека етничката македонска култура овде е релативно силна.
Минатата година локален судија му даде дозвола на Центарот за македонски јазик да работи во градот. Јавниот обвинител изминатава недела ја оспори таа одлука, со образложение дека во Грција не постои таков јазик, но и врз основа на тоа дека центарот претставува опасност за грчката држава.
‘Грчката влада се плаши од можна загуба на срцата и умовите на грчките граѓани од Северна Македонија доколку официјално се признае македонското малцинство, култура или идентитет’, рече Виктор Рудометоф, вонреден професор на Универзитетот во Кипар, по потекло од грчка Македонија. ‘Тоа ќе го загрози единството на Грција’.
Грција – и особено Грците кои живеат во грчка Македонија – исто така се плашат од барањата за куќи и имот што може да ги постават етничките Македонци кои избегале од Грција во 1940-тите и 1950-тите. Овие домови се во туѓа сопственост повеќе од половина век, и иако и Рудометоф и Валден веруваат дека овие грижи се само далечна можност, тие сè уште го поттикнуваат стравот на јавноста.
Но, можеби тие – а особено Грците кои живеат во грчка Македонија – се најчувствителни за нивната можеби слаба врска со регионот. Грчка Македонија е дел од Грција само од 1913 година, а повеќето Грци кои живеат таму можат да го протегнат своето потекло во Македонија само пред еден век.
Оваа година се одбележува 100-годишнината од Договорот од Лозана и последователниот трансфер на населението меѓу Грција и Турција. Во најголем дел, муслиманите што живееле во денешна Грција биле преселени во Турција, додека православните христијани што живееле во денешна Турција биле преселени во Грција. Повеќето од над милион христијани кои пристигнале во Грција биле населени во грчка Македонија. Речиси половина од населението во грчка Македонија на крајот на 1920-тите биле бегалци.
Сите прабаби и прадедовци на Кристина Флора, докторант кој студира социолингвистика кај Карацареас, дојдоа од денешна Турција во грчка Македонија. ‘Баба ми, нејзиниот мајчин јазик беше турскиот’, вели Флора. ‘(Нејзините родители) воопшто не зборуваа грчки кога дојдоа од (денешна Турција), но баба ми (речиси) никогаш повеќе не зборуваше турски во подоцнежните години, грчкиот јазик брзо завладеа во регионот’.
‘Многумина од оние кои останаа во грчка Македонија по трансферот на населението беа припадници на етничките малцинства: не само етничките Македонци, туку и Албанците, сефардските Евреи и Власите (група православни христијани кои зборуваат јазик сличен на романскиот; тениската ѕвезда Симона Халеп е еден од нивните најпознати членови). И денес е вообичаено луѓето во регионот да се прашуваат за нивната етничка припадност’, рече Карацареас.
Како им се обраќаат на Македонците? Тие го користат грчкиот збор ‘допи’ – ‘локални’.
Македонскиот јазик не е главната грижа на повеќето етнички Македонци во Грција денес. Судскиот случај против Центарот за македонски јазик не беше многу покриен во вестите, рече Рудометоф. ‘Повеќето етнички Македонци веројатно повеќе се занимаваат со учење англиски или германски јазик’, рече Гекас, бидејќи тие се покорисни на пазарот на труд.
Македонците во Северна Македонија имаат други грижи, рече Валден. Ова е внатрешен грчки проблем, и иако спорот на Северна Македонија со Грција е завршен, таа треба да се справат со нов спор со Бугарија.
Многу бракови се склучени меѓу етнички Македонци и етнички Грци – и Карацареас и Нацулиду се полугрци. Образованието е целосно на грчки јазик, како и телевизиите и радио станиците (во Грција нема медиуми на македонски јазик, како што официјално нема македонски јазик во Грција). Службата во армијата е задолжителна за мажите, што ги поттикнува асимилацијата и интеграцијата.
И јазикот е изгубен со времето. Бабата на Нацулиду знаеше да зборува само македонски; нејзината мајка била двојазична; и долги години Нацулиду воопшто не знаеше да зборува македонски. Веројатно не останале еднојазични Македонци, рече Карацареас. Иако јазикот е веројатно сè уште силен во некои рурални села, Карацареас верува дека повеќето луѓе можат да кажат само основни фрази и да зборуваат македонски јазик под големо влијание на грчкиот јазик.
И никој не знае точно колку етнички Македонци живеат во Грција. Пописот не го поставува прашањето, а поради долгите периоди на прогон, многумина би сакале да тврдат дека се Грци или можеби дури и не знаат дека се етнички Македонци. Денес во Грција нема познати етнички Македонци, рече Нацулиду, бидејќи тие не би се осмелиле да признаат.
Значи, каде ја остава тоа иднината на заедницата?
Сето тоа имаше смисла за Нацулиду откако дозна дека е делумно Македонка. Почнала да ги истражува своите корени и нејзината култура, а во 2009 година помогнала во основањето на непрофитна организација во нејзиниот роден град Воден за промовирање на македонскиот јазик како мајчин јазик. (Како непрофитна организација, таа не требаше да добие дозвола од судија.)
Во 2018 година почнаа да нудат онлајн курсеви по македонски јазик. Во Грција македонскиот јазик бил само говорен јазик. Никој не можеше да учи читање, пишување или граматика, па најдоа учител од Северна Македонија. Тие сега нудат четири нивоа на македонски јазик и субвенционираат 50 отсто од цената на курсот, така што студентите плаќаат само 35 евра за 35-неделен курс.
Нацулиду проценува дека оваа година 20 лица учат на овие субвенционирани курсеви, а дополнителни 35 или 40 одат на приватни часови – што е огромно зголемување на интересот од 2018 година, кога се мачеа да најдат класа од само пет ученици.
Додека повеќето ученици се работоспособни возрасни или постари лица, кои учат од носталгични причини, младите почнаа да посетуваат музички фестивали и јавни настани, каде бендовите од Грција и од Северна Македонија изведуваат традиционални македонски песни за селскиот живот, миграцијата, љубовта и смртта, изјави Карацареас. Можеби не зборуваат или не го разбираат јазикот, но ги учат стиховите на памет и пеат заедно.
‘Имам 67 години и се срамам да одам на овие фестивали затоа што има ученици – 14, 15 години!’, се смее Нацулиду.
Ова не би можело да се замисли пред Договорот од Преспа. Прогонството на јазикот значело дека може да се пушта македонска народна музика, но без никакво пеење.
Нацулиду рече дека нема семејство и нема врски со Северна Македонија и ја отфрла идејата за какво било независно или сецесионистичко движење: етничките Македонци премногу се венчавале и се интегрирале во грчкото општество за тоа некогаш да се случи.
‘Зошто не е нормално Македонците да бидат пријателски расположени со своите соседи?’, прашува таа. ‘Малцинствата се мостови на пријателство’.
Одлуката на судот за Центарот за македонски јазик треба да дојде многу брзо“, пишува авторот Џефри Мо во статијата на „Торонто стар“.
