Енергетската заедница јасно сигнализира дека времето за подготовка истекува, реформите напредуваат, но ниту една од земјите во регионот, вклучувајќи ја и Македонија, сè уште не ги исполнила условите за изземање на електричната енергија од идниот режим на CBAM. Позитивно е што во 2024 година се забрза растот на обновливите извори, а јглеродната интензивност се намали. Сепак, за евентуално изземање ќе треба да се доврши пазарното поврзување со ЕУ и да се воведе кредибилна домашна цена на јаглерод. Ова е суштината на пораката во годишниот извештај „CBAM Readiness Tracker 2025“.

Од аспект на електроенергетиката, CBAM преминува од транзициона во дефинитивна фаза, односно периодот за известување завршува на 31 декември 2025 година, а од 2026 година обврските за декларирање на вградени емисии стапуваат на сила. ЕУ паралелно усвои и технички олеснувања кои го одложуваат купувањето CBAM-сертификати за товарот до февруари 2027, а првата годишна CBAM-декларација доспева до 31 мај 2027. Ова е важно за буџетирање и ликвидност, но не ја менува суштината дека од 2026 година стапува на сила обврската.

Вредноста на хидропотенцијалот наспроти цената на јаглеродот

Во новата рамка хидропотенцијалот, особено со складишните хидроелектрани со акумулации и со пумпно-акумулациски системи, станува структурен столб. Ветерот и сонцето брзо ја намалуваат јаглеродната интензивност, но хидро-складирањето ја држи мрежата стабилна, ги „исправа“ часовните осцилации и овозможува да се впие многу повеќе варијабилна зелена енергија без ризик за сигурноста на снабдувањето. За Македонија, со географија погодна за каскадни решенија и потенцијали за пумпни централи, тоа е шанса да стане регионален извор на флексибилност – не само производител на киловат-часови.

Складишните хидроцентрали бараат повеќе време, построги еколошки стандарди и тесна координација со управувањето со води. Затоа комбинацијата е клучна: агресивно скалирање на ветер и сонце до 2030 за брза декарбонизација и намалување на ценовниот ризик под CBAM, паралелно со дисциплиниран, еколошки усогласен развој на хидро-проекти што обезбедуваат долгорочна системска стабилност и полесна интеграција со европскиот пазар на струја. Ова е компатибилно со приоритетите што ги нагласува Секретаријатот: финализирање на пазарното поврзување и намалување на јаглеродната интензивност како пат кон евентуално изземање.

Што значи CBAM за РЕК Битола и јагленскиот сегмент

CBAM директно се активира на ЕУ-граница, но индиректно притиска дома: колку е „потемен“ миксот што се тргува кон ЕУ, толку е поголем CBAM-товарот за увозникот и пониска конкурентноста на нашата струја.

Во 2024 година Македонија е меѓу земјите со најголемо годишно намалување на производство од јаглен (приближно −12%), но истовремено продолжија прекршувањата на лимитите за прашина кај големите согорувачки постројки.

Расте и притисокот врз РЕК Битола да се усогласи со новите барања, и воедно се „поскапува“ евентуалниот извоз на електрична енергија произведена во термоцентралата. Колку подолго миксот останува јаглеродно интензивен, толку поскап станува извозот на струја што минува преку нашата зона, бидејќи CBAM го пресретнува на границата.

Најавената најрана затворачка динамика за термоелектраните (од 2027) останува важен сигнал за инвеститорите, но мора да се спои со пуштање нови мегавати од обновливи извори на енергија и градење капацитети за складирање за да се добие стабилен „зелен“ киловат-час конкурентен во Европа. Падот на производството од јаглен е позитивен тренд, но за да има системски ефект потребно е истовремено да се пуштат во погон нови обновливи извори на енергија и да се изградат капацитети за складирање. Само така се заменува „темниот“ киловат-час со стабилен „зелен“ киловат-час кој е конкурентен во Европа.

Стануваме ли скапа транзит рута?

За да не станеме „скапа транзит-рута“ на струја со висок емисионен товар, 2025–2026 мора да донесат две работи. Прво, финализација на пазарното поврзување со ЕУ законска транспозиција, техничка усогласеност и операционализација со европските берзи и оператори, бидејќи без тоа нема ни теоретска основа за изземање на струјата. Второ, кредибилно ценообразување на јаглерод со јасни правила за мониторинг, известување и верификација, како и механизам за верификација на потеклото на струјата за да се спречи индиректен увоз и „лепење“ на висок емисионен фактор на нашите гранични точки.

Конкретната изложеност на Македонија: бројките од извештајот

Според илустративната проценка во „CBAM Readiness Tracker 2025“, теоретскиот CBAM-товар поврзан со увоз на струја во ЕУ преку нашата зона е околу 200,3 милиони евра годишно, со маргинален трошок од 59,71 евра/MWh. Овие бројки се индикативни – служат како практична апроксимација за ризикот на европските увозници додека не се обезбеди изземање.

Контекстуално, од 2020 до 2024 година, во регионот капацитетите од обновливи извори, без големите хидроелектрани се зголемија повеќе од двојно, односно, 2,0 GW на 5,1 GW. Во 2024 година се забележаа и најголеми апсолутни намалувања на CO₂ кај Србија и Македонија. Тоа потврдува дека брзото скалирање на обновливите извори на енергија веќе дава мерлив резултат, но за системска стабилност и интеграција со европскиот пазар ќе треба складирање – каде складишните хидроцентрали се природниот носач.

Освен струјата: кои сектори се засегнати

Дефинитивниот CBAM ги опфаќа и цементот, железото и челикот, алуминиумот, ѓубривата и водородот. Македонските извозници ќе мора да обезбедат мерени и верификувани податоци за вградените емисии по производ; нивните европски партнери ќе купуваат CBAM-сертификати по цена врзана за EU ETS. Практичниот одговор не е декларативен туку технолошки: енергетска ефикасност, електрификација на процеси, премин кон пониско-јаглеродни горива и долгорочни договори за зелена струја (PPA) од ветер, сонце и хидро.

Дното на приказната

Ако сакаме да го минимизираме CBAM-ризикот и да привлечеме поевтин капитал, редоследот е јасен: брзо додавање ветер и сонце со стабилни аукции и мрежни засилувања; паметно и еколошки дисциплинирано оживување на хидропотенцијалот со фокус на складирање и пумпно-акумулациски капацитети и довршување на пазарното поврзување со ЕУ заедно со воведување домашна цена на јаглерод. Така, од енергетска ранливост преминуваме кон статус на регионален извор на флексибилност – со „хидро-батерија“ во јадрото на системот.