„Од тоа што сме го слушале, од она за што сме  разговарале, мислам дека не ме лаже впечатокот, забележувам спремност да се најде, како што тие милуваат да кажат, некое „креативно решение“ за наш почеток на преговорите со ЕУ. Да потсетам уште еднаш. Непознат евроинтеграциски феномен е, за почеток на преговори, да треба да исполните услов: промена на уставот. Тоа, по мене е спротивно на темелните принципи и вредности на ЕУ“, вели македонската претседателка Гордана Сиљановска-Давкова во новогодишното интервју за весникот ВЕЧЕР. Освен за евроинтегративниот процес, со претседателката разговаравме за актуелните политички случувања во земјава, за состојбите во армијата, за случајот „Артан Груби“, американската црна листа, еколошките предизвици… За 2024 година, вели дека е македонска женска година

Елизабета АРСОСКА

Претседателке, зад нас е 2024 година во која, на претседателските избори остваривте историска победа и станавте прва жена претседател на Македонија. Во 2024 година,  Македонка стана втор човек на НАТО, а од Македонија е и жената херој, која се охрабри на 61 година да го роди своето прво дете. Беше ли тоа женска година?

-Да, македонска женска година. И да дополнам уште дека имаме директорка на Агенцијата за разузнавање и нејзина заменичка, за првпат, жена,  член на Советот за безбедност, Комисијата за помилување со четири жени и тројца мажи, паритетна застапеност во Комисијата за млади, паритетна композиција на Комисијата за одликувања и признанија, аѓутантантка… Но, тврдам дека за ниту една од нив, не може да се каже дека е на таа функција само заради тоа што е жена. Не. Секоја од нив, прво е стручна и компетентна, а потем жена. Тоа е најважното. Џабе ви е да сте жена, односно женскоста, ако сте без знаење, стручност и компетентност. Инаку, нам жените, секој знае и признава дека ни е потежок животниот пат. Затоа ние имаме поголема шанса да бидеме постручни, покомпетентни, похумани, па еве, како што рековте, спремни сме и на 61 година да жртвуваме живот за нов живот, за дете. Тоа е доказ дека го респектираме животот. Ако создавате нов живот, ќе имате респект кон него, ќе сакате да го подобрите, да го направите поубав.

Како ја оценувате годината што измина? 

-Тоа беше двојна година, со две лица. Јас сум на претседателската функција 7,5 месеци, Владата е шест месеци, значи, половина година. И претходната власт имаше удел во годината и сегашната, па граѓаните може да споредуваат. Како би ја окарактеризирала? Како година на подготовка за промени или како година во која ги поставуваме темелите или ги исцртуваме контурите на промените. Може кој како сака да гледа. Но граѓаните сакаат факти, реални нешта. Ако е во прашање борбата со корупцијата, ние гледаме реални акции. И кога се во прашање  економските реформи,  гледаме придвижување. Она што мене ме импресионира, еве јавно ќе кажам е, кога се огласуваат луѓе кои јас ги почитувам заради стручноста и компетентноста, па и социјалдемократи меѓу нив, кои ги поздравуваат мерките на оваа Влада… Работите почнаа да се придвижуваат.

Во оваа половина година, се смени дури и реториката на ЕУ. Граѓаните може да споредат дали во изминатите години претставниците на странските држави ја изведувале македонската химна на македонски јазик, дали говорите ги држеле на македонски јазик. Тоа нас многу ни значи, оти јазикот, културата, историјата се три во едно, нашиот најважен идентитетски триаголник. Убаво е кога ќе видите дека изразуваат респект, дека сме една мала но, почитувана држава. Тоа ве стимулира. Се разбира, не е лесно. Но, невозможно е, не сме ние волшебници преку ноќ да се смени сè. Ниту сум јас Питија, ниту Христијан Мицкоски е Мерлин, ниту господинот е Африм Гаши чудотворец. Ама, поинакви сме. Забелешки секогаш можете да давате. Критиката е здрава работа. Но, промените се гледаат и во начинот на управување и во односот. Говорам за тенденциите. Па, и кога меѓународната заедница е во прашање, отворено сме чуле изјави на стратешки партнери за признание и поддршка на промените. Тоа се скромни, но сигурни чекори. Кога велам сигурни, сакам да кажам дека кога нешто е сигурно, не може лесно да запре. Јас очекувам промени и мислам дека, тоа и вам и на сите им  го посакувам, Новата година да ја помните по добро, да биде подобра и од подобрите претходно. Да направиме човечки исчекор, демократски исчекор, бидејќи има ситуации што и друг пат сме ги виделе, катарзични ситуации, кога веќе нема кај да одите, кога сте доведени до ѕидот на срамот. Мислам на националното самоуништување, или толерирањето на уништувањето, или на уништувањето на природата што претставува човечки суицид. Или, заборавањето на нашето најголемо богатство, младите, умните, кои веднаш ги препознаваат надвор. Да ги задржиме овде. А, можно е, мислам.

Станавте шеф на државата во период полн со предизвици. Тука мислам на драматичните случувања на истокот од европскиот континент, заострувањето на односите меѓу НАТО и Русија и интензивното вооружување на земјите од регионот. Како врховен командант на вооружените сили, како ја оценувате состојбата во Армијата и во системот за одбраната, односно дали Армијата го следи чекорот со другите членки на НАТО?

-Веројатно чувте и од моето излагање пред пратениците, по мене, состојбата е стабилна. Ова го тврдам, не врз основа на импресијата или врз основа на искажувањата на претходниот и сегашниот началник на ГШ или честите посети на Армијата, туку и врз основа на извештаите што ги добивам. Ова е оценката и од НАТО, бидејќи нашата Армија е мала, но е почитувана НАТО армија. Нашите војници и офицери во мисиите се рамноправни во знаењето. Па, за една толку мала и сиромашна држава, издвојувањето од повеќе од 2% е високо, бидејќи имаше и сè уште има држави кои се побогати од нас, но издвојуваат понизок процент.  Заклучокот ми е, нашата армија, устроена по НАТО-принципите е способна да се носи со предизвиците.

Она што треба да се направи, а за жал што не било правено е, однапред да се планира командувањето, однапред да се знаат оние кои ќе ги заменат постојните први луѓе, началникот на генералштабот, заменикот, генералите….

Зошто тоа не се правело? Претпоставувам дека е заради политичко партиски причини. Имено, претседателот на државата, во својство на командант на Вооружените сили, ги именува генералите, но, до чинот генерал тоа го прават министрите за одбрана. Има држави во кои унапредувањето е во рацете на началникот и на генералштабот. Но, јас  не се сомневам дека министерот за одбрана и началникот и генералштабот се  договараат. Мора стратешки да се однесуваме кон военото водство, особено низ призма на новите доктрини на војување.

Какви се плановите за пополнување на празните генералски позиции?

Информирана сум дека набрзо ќе добијам предлог за унапредување на тројца генерали, претходно веќе разговаравме за можните кандидати, го чекам конкретниот предлог.

Почетокот на преговорите со ЕУ сè уште останува сон за Македонија. И Вие и премиерот Христијан Мицкоски пренесувате една доза на оптимизам по разговорите со европските челници. Сфатена ли е неправдата која Македонија ја остава со години во чекалницата на ЕУ?

-Не знам дали ја сфатиле неправдата и не верувам во тоа, но мислам дека ја увиделе опасноста од македонскиот преседан по процесот на проширувањето. Мојот оптимизам не е случаен, ниту од интуиција, односно чувства, туку се темели на бројните разговори, од кои добив впечаток дека на сите им е јасно дека вака веќе не може. Од нивната изменета реторика е видлива свеста дека преседанот станува опасен. Како што веќе видовме, во случајот на Црна Гора, Хрватска го употреби, Бугарија го најави за Србија, а, можни се и други најави. Така, проблемот со нашиот почеток на преговорите, веќе не е само однос меѓу Брисел и нас, туку и проблем на ЕУ, односно проширувањето на ЕУ. Никогаш проширувањето не било понеопходно, не само за нас туку и за ЕУ од причините што веќе ги споменавте. Одговорот на војната секогаш бара обединување, односно заедничка надворешна и безбедносна политика. Ние сме стопроцентно усогласени со ЕУ во надворешната и во безбедносната политика, а таа е една од најтешките. Ако во неа настапуваме како да сме де факто членка на ЕУ, навистина не ми е јасно зошто тоа не би можеле да го правиме во останатите политики, особено што, по процентот на хармонизација со ЕУ легислативата, ние сме први. Тоа го зборуваат и нашите соседи. Впрочем, кога слушам како „ Албанија исчекорила и оди напред со брзи чекори“, мора да се потсетиме како и зошто исчекори во преговорите. Не можам а да не ги потсетам нашите европски партнери дека ние, уште во 2019 година, требаше да ги почнеме преговорите, но тогаш, Холандија и Данска ја блокираа Албанија, иако, дотогаш чекоревме заедно.  Тогаш,  господинот Емануел Макрон изрази став дека е добро да сме оделе заедно со Албанија. Му се придружи Италија со тезата: заедно или никоја! Ама, пет години потоа, не го повторија истото за нас. Се разбира, едно е да ослободите градоначалник од грчко етничко потекло од затвор и да ги вброите Бугарите во малцинствата во Албанија, иако дотогаш ги немало! Згора, на пописот од 2021, новопојавеното бугарско малцинство се зголеми на над 5.700 припадници, а Македонците паднаа на 2.700?! Етнички инженеринг!  Немам коментар. Ако е тоа начинот за забрзано чекорење кон ЕУ, нешто не е во ред со принципите и вредностите!

Значи, да се вратам, од тоа што со премиерот Христијан Мицковски и министерот за надворешни работи Тимчо Муцунски сме го слушале, од она за што сме  разговарале, мислам дека не ме лаже впечатокот, забележувам спремност да се најде, како што тие милуваат да кажат, некое „креативно решение“ за наш почеток на преговорите. Да потсетам уште еднаш. Непознат евроинтеграциски феномен е, за почеток на преговори, да треба да исполните услов: промена на Уставот. Тоа, по мене е спротивно на темелните принципи и вредности на ЕУ. Честопати го цитирам претседателот  Макрон, кој самоуверено изјави пред студентите на Сорбона дека ЕУ е многу повеќе од бирократска машинерија, дека ЕУ е филозофија на живот и управување. Јас не можам да замислам филозофија без вредности и начела. А,  тие се јасни: почитување на националниот и на културниот идентитет, почитување на дигнитетот и интегритетот на луѓето, почитување на уставните и политички структури, склучување договори со соседите врз реципрочна основа, почитување на правото и правдата, односно на пресудите на Судот за човекови права, почитување на Повелбата на ОН, на конвенциите… една конвенција е Пактот за граѓански и политички права која го гарантира правото на самоопределување. Во нашите разговори со ЕУ челниците,   најповторувано е начелото  на  меѓународното право:  „pacta sunt servanda“, односно  обврската за почитување на договорите. Јас, често ги упатувам на Преспанскиот договор, односно на неговиот чл.7 ст.(3), во кој се вели дека: „името Македонија за втората страна, значи за нас, означува: територија (копно, вода, воздух),  што ќе рече, дека кога грчката новинарка го коригираше господинот Заев да се коригира и наместо македонско небо да каже „северномакедонско небо“, тој требаше да ѝ укаже дека таа, а не тој не е во право, наместо веднаш да си каже „ северномакедонско“ небо, упатувајќи ја на членот 7, став (3), во кој понатаму пишува дека името „Македонија“ за другата страна (НИЕ) значи и: „ народ со своја историја, култура и јазик.“ Не вели  бугарска историја култура и јазик, не вели македонско-бугарска заедничка историја, култура и јазик, туку своја, македонска! Како е можно тогаш ние да разговараме со Бугарија за историјата, културата и јазикот. Да потсетам дека следнава, 2025 година е јубилејната 100-годишнина од донесувањето грчко-македонски „Абецедар“.

Значи, ние сме ги исполниле сите претпоставки за почеток на преговорите многу одамна.

Кога велам дека се видливи промените во однесувањето на европските претставници кон нас, да го споменам и следново. Доволно е да го чуете известувачот за нас, австрискиот европратеник, Томас Вајц и да го споредите неговиот говор со оној на Илхан Ќучук, бугарскиот европратеник. Пазете, каква траекторија! Бугарски европратеник беше известител за македонскиот напредок во ЕУ интеграциите. Да не беше форматот судир на интереси?  Понатаму, еврокомесарката Кос постојано споменува дебилатерализација. Се разбира, мене ми е јасно дека укинувањето на консензусот бара консензуална одлука, односно едногласност, што значи дека треба време за толку важен чекор. Но, за демократски политички систем како ЕУ, демократски и логично е да се движи кон промената, кон одлучниот чекор, а не спротивно. Не е точно дека само германско-словенечкиот нон-пејпр го проблематизира ветото. Неколку европски тинктенкови работеа на барање решение, врвни експерти предлагаат варијанти на негово отстранување или редуцирање. Јасно е зошто. Ако ние, но и другите кандидати се дефокусираме на историски, културни, јазични и други емотивни прашања, ќе ја изгубиме енергијата и не ќе може да се фокусираме на Планот за раст и на Реформската агенда за која добивме највисоки оценки.

Нашите сознанија, засновани на бројни директни разговори и уверувања од важни претставници на меѓународната заедница беа дека ќе ни биде овозможен исчекор до крајот на декември. Е, зошто тоа не се случи, јас, не можам да кажам.

Сметате ли дека ќе може да се преговара со новата Влада во Бугарија, со оглед на тоа што техничкиот премиер Димитар Главчев, во Брисел, отворено му кажа на премиерот Мицкоски дека „во бугарскиот Парламент сите се против нас“? 

-За разлика од нашите парламентарни состави во овие 30 години кои носеле документи за одбрана на националните и државните интереси, ама, не ги почитувале, соседите цврсто се држеле и се држат до нивите парламентарни акти како до свети политички книги. Ние не научивме ниту да градиме, ниту да почитуваме национални и државни интереси, а уште помалку, да ги браниме!

Зошто е невозможно кај нас партиите да седнат и да ги исцртаат националните позиции?

-Не ми е јасно зошто на некои елити, ако воопшто така може да се наречат, поважно им е мислењето на политичарите однадвор одошто на граѓаните од кои им извира легитимитетот. Тие ниту го детектираат националниот интерес, ниту го претставуваат и бранат. Сите држави што тргнаа на патот на транзицијата и демократската консолидација, првото нешто што го направија по 90 години беше тоа. Зошто? Бидејќи ја пренесуваа националната платформа како политичко наследство на секој друг по нив.  Кај нас, поважно беше да ги пофалат однадвор, да им ветат на маргиналци дека ќе станат нобеловци и овие да го направат неможното! Замислете, Нобелова награда за мир!

Но, декларативно сите се за стратегија за национални интереси? 

Само декларативно, кога не се на власт.

Размислувате ли Вие, како „мајка на нацијата“, да ги скротите темпераментните политички ривали и да ги седнете на иста маса за да се договорат за клучните прашања? 

-Тоа „мајка“ убаво звучи, но во суштина има монархиска дикција. Но добро, ако се мисли на некоја што застапува натпартиски интереси, мислам дека сум способна и спремна за тоа, со добра намера и волја.

Немам ништо против. Но, многу пати потенцирам дека мора да се научиме најважните одлуки да ги носиме во институциите, во Собранието и неговите маси, не надвор, во различни неформални тела. Таму и тогаш нема ниту одговорност, ниту транспарентност, сè е тајно. Демократијата се учи со вежбање. Ние имаме „слаби институции“. Ова го истакнуваат сите добри познавачи на нашиот политички систем, мои колеги и колешки и тоа ме боли. Мора да собереме сила да ставиме крај на премоќните политичари, патрони, султани. Затоа ни се случува неконтролирана моќ и придружните појави со неа. До кога ќе ги суспендираме легалните и легитимни институции ќе дозволуваме нелегитимни, па и нелегални одлуки да се носат во некои тесни и неформални тела во „Клуб на пратеници“, на „Водно“… без одговорност пред граѓаните. И ние мора да се држиме до документите, до актите и да ги почитуваме. Да потсетам, како опозиција молевме, а мене не ми се случува да молам политичари што не ги почитувам, кога ја покренаа октроинираната, фиктивна, промена на Уставот. Дури и секој ден изјавуваа: преговараме со прогресивни пратеници од опозицијата, усогласени сме, убедени дека ќе ги изгласаме амандманите дури и со поголемо мнозинство од 2/3?! Политички дилетантизам. Не можете сами да си донесете одлука за прифаќање на протоколи, Преговарачка рамка и заклучоци, да преземете обврска за промена на Уставот, без да ја прашате опозицијата од една проста причина: ви треба двотретинско мнозинство! И дете знае дека без двотретинско мнозинство не може да смените Устав, ама ако еднаш сте смениле Устав прекутрупа, иако сега се соочуваме со погубните последици од таквиот начин, вие си верувате дека ненормалното е нормално и дека целта ги оправдува средствата!

Каква ни е поддршката од новата европска администрација?

-Странците се сурово прагматични. Да тече процесот, да си запишат дека за време на своето амбасадорување постигнале голем успех, ЕУ функционерите да си нанижат уште едно достигнување. Но, дека и ЕУ не е имуна на проблеми е јасно од многу примери. Требаше да заврши мандатот на претходниот и да се воспостави новиот за да излезе на виделина дека најодговорниот за правото и правдата, комесарот за правосудство се соочува со обвинение за злоупотреба на функцијата…

Светот не оди во добар правец. Ова го врзувам најмногу за војните. Во војната, прво умираат честа, мудроста, хуманоста… сè е дозволено… се заборава дека секој живот е микрокосмос. Кој е тој што има право да определи кој ќе се жртвува за високи цели.

Искрено посакувам и очекувам да најдеме заедничко решение, не наметнатото, туку заедничко. Посакувам амбасадорот на ЕУ, господинот Рокас да даде личен придонес во исчекорот, токму заради неговото грчко потекло. Ниту еден евроамбасадор досега немал ваков предизвик како тој. Да покаже и докаже разбирање, емпатија, свест дека не случајно живееме едни до други. Да покаже дека е свесен за невидената жртва! Секогаш потсетувам дека малкумина луѓе смениле име, но секогаш сами. Истово важи и за државите, освен за време на колонијализмот. Кога ќе се сетам на фамозниот референдум со најперфидното прашање во историјата на референдумите.

Ќе се направат ли консултации со Венецијанската комисија пред отворањето на Уставот?

-Неодамна ме посети колега од Венецијанската комисија за да ме потсети и покани на прославата што ќе се случи в година меѓу нас и Советот на Европа. Се сетив на еден интересен македонски феномен: ниту една наша уставна измена, освен амандманите од 2014 не била пратена на Венецијанската комисија.

А, Венецијанската комисија е формирана за да им помогне на државите што излегоа од комунизмот во донесувањето либерални устави и закони, засновани врз европските стандарди. Значи, или од овде некои не сакале да ги пратат, оти знаеле дека ќе стигнат експертски мислења и ставови , или пак имало притисок од надвор, или и двете.

Целото интервју на Вечер-Прес